Uşaqların təhsil uğurları, sosial həyatda özlərini təsdiq etmələri və gələcək həyatlarına dair verdikləri qərarlar onların inkişaf mərhələsində rastlaşdıqları çətinliklərlə sıx bağlıdır. Bu gün cəmiyyətdə geniş yayılan və həm uşaqların, həm də onların ailələrinin qarşısına ciddi problemlər çıxaran vəziyyətlərdən biri də Diqqət Çatışmazlığı və Hiperaktivlik Sindromudur (DÇHS). Bu sindrom təkcə bir neçə uşağın qarşılaşdığı bir problem deyil; əslində, bu, minlərlə ailənin gündəlik həyatını mürəkkəbləşdirən, uşaqların məktəbdə, ailə daxilində və dostları ilə münasibətlərində davamlı narahatlıqlar yaradan bir pozuntudur.

DÇHS, uşaqlarda diqqətin zəifləməsi, davranış impulsivliyi və nəzarətsiz hərəkətlərlə müşayiət olunur. Bu üç əlamət uşaqların hər gün qarşısında durduğu ən sadə tapşırıqları belə yerinə yetirmələrini çətinləşdirir. Məktəbə getmək, dərslərə diqqət yetirmək, hətta dostlarla oyun oynamaq belə onlar üçün bir problemə çevrilir. Valideynlər isə əksər hallarda bu davranışları "uşaq dəcəlliyi" kimi qiymətləndirərək, problemin ciddiyyətini gözardı edirlər. Halbuki, DÇHS, təkcə uşaqların tərbiyəsi ilə həll edilə biləcək adi bir vəziyyət deyil; bu, ciddi psixoloji yardımı və tədris metodlarına uyğunlaşmanı tələb edən bir pozuntudur.  DÇHS-in səbəbləri çoxşaxəlidir. Genetik faktorlar, beyin kimyası, sosial mühit və hətta ailə strukturları bu sindromun yaranmasında öz rolunu oynayır. Əgər ailədə və ya yaxın qohumlarda DÇHS varsa, bu uşağın da risk altında olmasına işarədir. Bəzən uşaqların doğuş zamanı və ya erkən yaşlarında başlarına gələn travmalar, beynin bəzi bölgələrindəki fərqlər, hətta ailə mühitindəki gərginliklər bu sindromun yaranmasına şərait yarada bilər. Bəs bu cür mürəkkəb pozuntu ilə necə mübarizə aparmaq olar? Həll yolları varmı? Bu məsələdə valideynlərin, müəllimlərin və mütəxəssislərin əməkdaşlığı olduqca vacibdir. DÇHS ilə mübarizədə ilkin addım, sindromun vaxtında aşkar olunması və müvafiq müalicə metodlarına başlamaqdır. Bəzən həkim nəzarəti altında dərman müalicəsi, psixoloji dəstək və davranış terapiyası bu uşaqların həyatında ciddi dəyişikliklər yarada bilər. Uşaqların məktəbdə fərdi yanaşmalarla tədris alması, müəllimlərin onlara xüsusi diqqət yetirməsi də əhəmiyyətlidir. Amma unutmaq olmaz ki, ailənin də bu prosesdəki rolu müstəsnadır.                                                                                                                   

DÇHS ilə yaşayan uşaqların sosial bacarıqlarının inkişafı üçün xüsusi proqramların həyata keçirilməsi, onların öz hisslərini ifadə etmələrini, başqalarını dinləmələrini öyrənmələri üçün vacibdir. Çünki bu sindrom təkcə akademik sahədə deyil, uşaqların sosial və emosional inkişafında da maneələr yaradır. Ailə daxilində isə düzgün yanaşma, anlayış və səbir DÇHS-lə mübarizənin təməl daşıdır.                 

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, DÇHS-in idarə olunması mümkündür. Düzgün diaqnoz, vaxtında müdaxilə və davamlı dəstək vasitəsilə bu sindromdan əziyyət çəkən uşaqlar sağlam, məhsuldar bir həyat sürə bilərlər. Valideynlər, müəllimlər və mütəxəssislər arasında sıx əməkdaşlıq bu uşaqların cəmiyyətə daha yaxşı inteqrasiya etmələrinə, özlərini ifadə etmələrinə və müsbət davranış modelləri öyrənmələrinə kömək edəcək. Diqqət Çatışmazlığı və Hiperaktivlik Sindromu (DÇHS) yalnız uşaqların deyil, eyni zamanda onların ətrafındakı hər kəsin – valideynlər, müəllimlər və hətta dostlarının da qarşılaşdığı bir çağırışdır. DÇHS-lə başa çıxmaq isə kompleks yanaşma və davamlı dəstək tələb edir. Burada valideynlərin və müəllimlərin rolu müstəsnadır. Düzgün yanaşmalarla, bu uşaqların həm təhsil, həm də sosial həyatında müsbət dəyişikliklər yaratmaq mümkündür. Bu yazıda, valideynlər və müəllimlər üçün praktik tövsiyələrə diqqət yetirəcəyik.          İlk addım, uşağınızın DÇHS-i olduğunu qəbul etmək və sindrom haqqında məlumatlı olmaqdır. DÇHS-in bir iradəsizlik və ya tərbiyə problemi olmadığını dərk etmək, uşağınıza daha anlayışlı və səbirli yanaşmağınıza kömək edəcək. DÇHS-lə bağlı kitablar oxumaq, mütəxəssislərlə məsləhətləşmək və dəstək qruplarına qoşulmaq faydalı olar.                                                                                                                    

DÇHS-lə yaşayan uşaqlar daha çox strukturlaşdırılmış mühitlərdə özlərini rahat hiss edirlər. Gündəlik tapşırıqlar və fəaliyyətlər üçün sabit bir rutin qurmaq, uşağın özünü daha güvəndə və idarəedilən bir mühitdə hiss etməsinə kömək edəcək. Vaxtında yatmaq, müəyyən saatlarda yemək və ev tapşırıqları ilə məşğul olmaq kimi rejimlərə riayət etmək vacibdir.                                                                                    

Uşağınıza tapşırıq verərkən təlimatları sadə və qısa formada çatdırın. Uzun və mürəkkəb təlimatlar diqqətini yayındıra bilər. Vizual köməkçi vasitələrdən (rəsmlər, cədvəllər) istifadə edərək, tapşırıqları daha başadüşülən edə bilərsiniz.                                                                                                                                     

Uşağınızın müsbət davranışlarını görməzdən gəlməyin. Onları tərifləmək və kiçik mükafatlarla mükafatlandırmaq, özünə inamını artıracaq və davranışlarını tənzimləməyə kömək edəcək. Bu yolla uşağınızın özünü yaxşı aparmaq istəyi də güclənəcək.                                                                        

Uşaqların artıq enerjisini yönləndirmək üçün idman və fiziki fəaliyyətləri gündəlik həyatın bir hissəsinə çevirin. Qaçış, üzgüçülük, futbol kimi fəaliyyətlər uşaqların həm enerjilərini çıxarmasına, həm də diqqətlərini daha yaxşı yönəltmələrinə kömək edir.                                                                                                 

Uşağınıza qarşı anlayışlı və dəstəkləyici olun. Ailə daxilində səmimi və açıq ünsiyyət yaradın. Uşağınızın ehtiyaclarına diqqət yetirin, onu dinləyin və hisslərini ifadə etməsinə imkan yaradın. Eyni zamanda, ailəniz üçün psixoloji dəstək qruplarına qoşulmaq, təcrübələrinizi bölüşmək üçün əla fürsət ola bilər.    

Hər bir müəllim, DÇHS-lə mübarizə aparan uşaqlarla işləməyi öyrənməlidir. DÇHS-li uşaqların davranışlarını düzgün başa düşmək, sinif mühitində daha uyğun yanaşma göstərmək üçün önəmlidir. Müəyyən təlimlər keçmək və peşəkar məsləhətlər almaq, uşaqlarla daha effektiv işləməyə kömək edəcək.     

DÇHS-li uşaqlar üçün fərdi yanaşmalar vacibdir. Uşağın ehtiyaclarına uyğun olaraq dərs planları hazırlamaq və tapşırıqları bölmək, onlara dərsə daha yaxşı fokuslanmağa kömək edəcək. Tapşırıqları kiçik hissələrə bölmək və ya vizual vasitələrdən istifadə etmək, öyrənmə prosesini asanlaşdıracaq.                                  

Bu uşaqların davranışlarını cəzalandırmaq yerinə, onları başa düşməyə çalışın. Səbirli olun və müsbət dəstəkləyici bir yanaşma göstərin. Davranışlarını yaxşılaşdırmaq üçün onları mükafatlandırmaq daha effektivdir.                                                                                                                          

Müəllim və valideyn arasında davamlı əlaqə, uşağın inkişafını izləmək və müvafiq addımlar atmaq üçün vacibdir. Valideynlərlə mütəmadi görüşlər keçirmək, uşağın məktəbdəki vəziyyətini müzakirə etmək və uyğun strategiyalar hazırlamaq hər iki tərəf üçün faydalıdır.

Valideynlər və müəllimlər, DÇHS-lə mübarizədə ən mühüm rol oynayan şəxslərdir. Onların birgə əməkdaşlığı, uşaqların həm akademik, həm də sosial həyatda müvəffəqiyyət qazanmasına zəmin yaradır. Uşaqların təlim-tərbiyəsində səbir, anlayış və dəstək göstərmək bu prosesin ən vacib elementləridir. Unutmaq olmaz ki, hər bir uşaq öz fərqli inkişaf yolu ilə gələcəyimizin işığıdır. Düzgün yanaşmalar və davamlı dəstəklə, DÇHS-li uşaqların da uğurlu və sağlam bir həyat sürmələrinə kömək etmək mümkündür.

Sahilə Nəcəfova

Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Pedaqogika və psixologiya kafedrasının müəllimi