Bütün ömrünü xalqına xidmət edən, onun maariflənməsi yolunda çalışan ədib, naşir, teatr xadimi, dövrün məşhur ziyalılarından biri Səməd Mənsur (1879-1927) ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizdə xüsusi yer tutur. Səməd Mənsur ( Kazımov ) 31 yanvar 1879-cu ildə Bakının Əmircan qəsəbəsində anadan olmuş, ilk təhsilini rus-müsəlman məktəbində almış, sonralar mütaliə ilə biliyini artırmışdır. Şairin şeirləri 1905-ci ildən mətbuatda dərc olunmağa başlamışdır. O, 1918-ci ildən nəşr olunan “Şeypur” jurnalının baş redaktoru olmuşdur. “Molla Nəsrəddin”, “Bəsirət” və “Tuti” jurnalında şeirlər çap elətdirmiş, kiçik həcimli pyeslər nəşr elətdirmişdir.  Klassik və müasir poeziyamızın yaradıcılıq axtarışlarına yaxından bələd olan Səməd Mənsurun poeziyasında “Molla Nəsrəddin” jurnalının yaradıcılıq ənənələri özünəməxsus yer tuturdu. Müxtəlif satirik-yumoristik üsullardan şairin satirik şeirlərindən söz açan azsaylı alimlər onu mollanəsrəddinçi qələm əhli kimi dəyərləndirmişlər. Akademik İsa Həbibbəyli “XX əsrin əvvəllərində satirik mətbuatda iştirak edən, “Şeypur” jurnalını çıxaran Səməd Mənsuru haqlı olaraq mollanəsrəddinçilər sırasında xatırlamışdır”.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində də S. Mənsurun fəaliyyəti qənaətbəxş olmuş, əsl milli ziyalılıq nümunəsi göstərmişdir”. Satirik şeirlərində şair Sabir yo­lunu tutaraq ictimai xəstəlikləri, köhnə münasibətləri qamçılamağa çalışmışdır”. Səməd Mənsurun satirik şeirlərində məişətdəki nöqsanlardan tutmuş bey­nəl­xalq və milli məsə­lə­lərə qədər ən müxtəlif prob­lem­lər özünün müvafiq tə­cəs­sümünü tapmışdır. Şairin satira sənətkarlığı zəngin və mükəmməldir. Onun istifadə etdiyi rəngarəng bədii təsvir və ifadə vasitələri, orijinal duyum və deyim tərzi bu baxımdan təqdirəlayiqdir. Yeni və orijinal keyfiyyətləri ilə “Molla Nəsrəddin” məktəbinin son nümayəndələrindən biri olan Səməd Mənsurun əsərlərləri ictimai kədəri, satirik dil və üslub xüsusiyyətinə, qoyulmuş problemlərin həllinə görə müasir dövrdə də vacib və aktualdır. Araşdırmalarımızda Səməd Mənsurun bəzi satirik şeirlərində  mövzunun təqdimində mühüm rol oynayan dialoqların ideya-estetik  funksiyasını təhlilə cəlb etdik. 

Şairin “İnşallah” şeiri  bu baxımdan dol­ğun ədəbi nümunədir. Dialoqlar əsasında qurulmuş bu şeirdə hər ictimai təbəqənin siması, amalı onun öz dili ilə aşkarlanır. Əsər və­tənin, xal­qın xoşbəxt gə­lə­cəyinə nikbin ümidin ifadəsi ilə başlanır. Müəllif ayrı-ayrı zümrələrin nümayəndələrinin dilindən verilən bəndlər vasitəsi ilə on­ların daxili aləmini, ictimai möv­qe­yini məharətlə aça bilmişdir. Aşağı təbəqə hələ ki, çay­xa­na­larda baş gir­lə­mək­lə, Qu­ba meydanında köhnə paltar alıb satmaqla məş­ğul­dur, tərəqqi arzusundan, bu yolda səy göstərmək əz­min­dən uzaqdır. Amma xoşbəxt olmağı da istəyir. Be­lə­ləri düşünürlər ki, millət istəsə, qa­bağa gedər, onlar da bəxtəvər olarlar:

Çayçılarda hələlik zurnamızı çalmalıyız,

Köhnə paltar Quba meydanda satıb-almalıyız,

İrəli getsə də getsin hamı, biz qalmalıyız,

Qabağa istəsə millət gedər, inşallah!

 Biz də bir gün olarız bəxtəvər, inşallah!

Səməd Mənsurun  “İn­şallah” mənzum əsərində mükalimə müx­təlif zümrə­lə­rin nüma­yən­də­lərinin mo­noloqları əsasın­da qurul­du­ğu halda, “Müsa­hibə” şe­iri on­lardan ikisinin – mil­yonçu ilə əhli-qələ­min dialoqundan  ibarətdir. Əsərin birinci hissəsi “Milyonçunun xitabı”, ikinci isə “Əhli-qələmin cavabı”dır. Ədəbiyyatşünas alim H.Həşimli bu barədə yazmışdı: “Maraqlıdır ki, mil­yon­çunun əhli-qələmə ünvanlanmış müraciətinin  mət­lə beyti romantik ədib Məhəmməd Ha­di­nin bir həftə əv­vəl (11 yanvar 1919-cu il) “Bəsirət” qəzetində çıx­mış “Vax­tın səsi və həyatın sözü”  adlı şei­ri­nin ilk mis­ralarına çox bənzəyir”. Bu da təsadüfi deyildi, çün­ki hər iki şair arasında yaxın dostluq yaranmışdı. Məhəmməd Hadi  “Vaxtın səsi və həyatın sözü” əsərinin əvvəlində yazırdı:

Elmin,  hünərin, mərifətin varsa, buyur, gəl,

Yoxsa, bu həyat aləminə olma bir əngəl!

Mənsurun “Mükalimə”  şeiri isə belə baş­layırdı:

Bomboş başa, milyonlara sahibsən əgər, gəl!

Yoxsa, bizim eyş aləminə olma bir əngəl!

Göründüyü kimi, ikinci misralar, demək olar ki, hər iki şeirdə eynidir. Yalnız S.Mənsur “bu həyat” əvə­zinə “bizim eyş” ifadəsini işlətmişdir. Bununla belə, şe­irlərdə te­ma­­tika və proble­ma­ti­kanın fərqli xarakter daşıdığını da deməliyik. M. Hadi öz əsərində yeni cəmiyyət qu­ru­cu­lu­ğu prose­si­nə diqqət yönəltmiş, zəmanənin gedi­şa­tı, döv­rün inki­şaf tələbləri ilə ayaqlaşmaq üçün ka­mal sa­hib­lərinə, elmli, bilikli in­­san­lara böyük ehtiyac duyul­du­­ğu­nu vur­ğu­­la­mış, həm­­­və­tən­lə­rini bu yöndə fəa­liy­yə­tə səs­lə­mişdir. S. Mənsurun şeirindəki mil­yon­çu üçün isə elm, irfan vacib deyil, əsas məsələ onun özü kimi sər­vət sahibi olmaqdır.

Səməd Mənsurun “İki aşığın deyişməsi” şeirində dialoq ənənəvi aşıq deyişmələrini xatırladır. Siyasi mündəricəsi ilə seçilən bu dialoqda 1920-ci illərdəki sovet rejiminin qüsurlarına  diqqət yetirilmişdir:

                  Qoca aşıq

O nədir ki, surətləri  soldurur?

O nədir ki, cibişdanı doldurur?

O nədir ki, toyuqları güldürür?

Buna cavab verən aşıq var olsun!       

                 Cavab

O ÇEKA-dır surətləri soldurur,

O rüşvətdir, cibişdanı doldurur,

Təriflərdir, toyuqları güldürür,

Söz soran aşığa Allah yar olsun!

Bu dialoqda o dövrün bolşeviklərindən Levon Mirzoyan, Mirbəşir Qasımov, Qəzənfər Musabəyov da satirik şəkildə səciyyələndirilmişdir. Akademik Nizami Cəfərov Səməd Mənsur haqqında yazırdı ki, “37-ci ilə qalsaydı, ən azı elə bu şeirə görə (axtarış zamanı evindən çıxa bilərdi) ÇK şairi «soldurardı»”. Yəni ki, repressiyanın ilk qurbanlarından biridə Səməd Mənsur olacaqdır.

S.Mənsurun sovet dövründə qələmə aldığı  “Bacıoğlunun dayıya ərizəsi” şeiri də dialoq şəklindədir. Burada dayı ilə bacıoğlunun mükaliməsi verilsə də,  aydın olur ki,  dayı – yeni sovet imperiyasının, bacıoğlu isə sərvətləri talanan, hüquq­ları pozulan Azərbaycanın  obrazıdır. Aşağıdakı parça da bunu təsdiqləyir. Bacıoğlu deyir:

Ay dayı, gəl bölüşək, hər nə ki, var, vəlvələsiz,

Mən cəsarətsiz uşaq,  sən kələmərd, hövsələsiz.

Yer mənim, lehmə mənim,  vışka mənim, neft sənin,

Beləliklə, düzələr, müşkül işi hər kəsənin.

Mənim olsun suları, çayları bu dəryanın,

Balığı, ikrası olsun, a dayı, qurbanın...

Dialoqun davamında öyrənirik ki, bacıoğlu bu qədər sərvətdən onun üçün də müəyyən pay ayırılmasını xahiş edir, lakin dayı – imperialist ağa bunu rədd edir:

“Mən”, “mənim”  bir də desən, bax, kəsərəm lap dilini,

Bir də dinsən verərəm qoltuğuna zənbilini...

Adə, russan? Malorus, ermənisən, sarsaq adam?

Səni millət sanaraq qeydinə bir zərrə qalam?

Göründüyü kimi, üstüörtülü şəkildə başlayan bu satirik şeirdə tənqid hədəfi getdikcə daha açıq  və sərt şəkildə diqqətə çatdırılır, Moskva sovet rəhbərlərinin Azərbaycana müstəmləkə mövqeyindən yanaşması, onun sərvətlərini talaması, hətta başqa respublikalara da pay verməsi, onun özünü isə heçə sayması ifşa olunur.

 Burdan belə nəticəyə gəlirik  ki, iyirminci yüzilliyin ilk onilliklərində Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında görkəmli ədib Səməd Mənsurun şeirlərində işlətdiyi  dialoqların mövzu dairəsi geniş olmuş, çoxsaylı əsərlərdə cəmiyyət həyatının sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrdəki problemlərinə təndiqi münasibət ifadə edilmişdir. S. Mənsurun satiralarında işlətdiyi dialoqlar həm mövzu-ideya, həm də sənətkarlıq baxımından dolğun və mükəmməldir. Ümumiyyətlə, Səməd Mənsurun çoxşaxəli, zəngin poetik yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutmaqla söz sənətimizin sonrakı inkişaf mərhələlərinə də təsir göstərmiş, əhəmiyyətini itirməmişdir.

Natavan İbrahimova

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı