Məhəmməd Füzulinin anadan olmasından 530 il keçir

Azərbaycan dili qədim və zəngin tarixə malik bir dildir. Bu dil rəngarəng, zəngin dil faktlarına əsas­lanır. Dilimiz inkişaf etmiş fonetik, leksik, qrammatik siste­mə, bir sözlə, çoxcəhətli və əhatəli üslublara malikdir. Azərbaycan dili uzun, ziddiyyətli bir yol keçmiş, özünün inkişaf və çiçəklənmə dövrünə qədəm qoymuş­­dur.

Azərbaycan dilinin ədəbi dil kimi inkişafında yazı­çı­larımız, alimlərimiz, sənət adamlarımız böyük rol oyna­­mış, dilimizdə gözəl sənət nümunələri yaratmış­lar. Yazıçı və şairlərimiz bütün yaradıcılıqları boyu bu ənənəyə sadiq qalmış, dilimizin inkişafında böyük rol oynamışlar. 

Dilimizin ədəbi dil kimi inkişafında yazıçı və şairlərin rolu danılmazdır. Dilimiz məhz onların əsərlərində inkişaf etmiş, ədəbi dil səviyyəsinə qalxmışdır. Anadilli ədəbiyyatımızın zənginləşməsində İzzəddin Həsənoğlu, Nəsimi, Xətai kimi  şairlərimizin rolu olduqca böyükdü. Bu dildə gözəl sənət nümunələri yazmaq, bu dilə məhəbbət yaratmaq böyük qəhrəmanlıq nümunəsidir.

Bir sözlə, xalqımız öz doğma dilini inkişaf etdirmiş, ən gözəl sənət əsərləri məhz bu dildə yazılmışdır. Həsən­oğlu, Nəsimi, Füzuli, Xətai kimi dahi sənət­kar­larımız bu dildən ilham almış, dünyaşöhrətli əsər­lərini bu dildə yazmışlar. Bunda böyük xoşbəxtlik ola bilər­mi?

Ana dilində yazan, bu dili yüksək zirvəyə qaldıran şairlərimizdən biri də Məhəmməd Füzulidir.

Nəsimidən sonra Ana dilimizdə şeirin ən gözəl nümunələrini yaradanlardan biri Məhəmməd Füzulidir. Məhəmməd Füzuli  öz anadilli əsərləri ilə Azərbaycan ədəbi dilinin yaradıcılarından biri kimi adını tarixə əbədilik həkk etmişdir.  Əsərləri ilə dilə xidmət edən Füzuli dilimizin ən yüksək zirvəsini fəth etdi. Bu səbəbdəndir ki, Füzuli yaradıcılığı həmişə diqqətdə olmuş, bu istiqamətdə böyük işlər görülmüşdür. Bunun bariz nümunəsi isə Ölkə Prezidentinin imzaladığı sərəncam oldu.

25 yanvar 2024-cü il tarixdə Azərbaycan  Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin  “Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin 530 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” imzaladığı Sərəncam mühüm tarixi bir hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Sərəncamda qeyd edilir:”2024-cü ildə dahi Azərbayvan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 530 ili tamam olur. Məhəmməd Füzuli Azərbaycan ədəbi-bədii fikrinin inkişafında müstəsna yer tutan, Yaxın və Orta Şərq ölkələri ədəbiyyatına mühüm təsir göstərən qüdrətli sənətkardır.  Hərtərəfli biliyə malik mütəfəkkir kimi onun həyata, insana dərin məhəbbət anlayışı və daim gözəllik duyğusu ilə, ülvi ideallarla yaşamağa çağıran bədii-fəlsəfi irsi Azərbaycan xalqının bəşəri mədəniyyəti xəzinəsinə bəxş etdiyi misilsiz mənəvi sərvətlərdəndir. Məhəmməd Füzuli anadilli poeziyanın mükəmməl nümunələrini yaratmış, azərbaycan ədəbi dilini daha da zənginləşdirərək yeni zirvəyə yüksəltmişdir”.

XVI əsr dilimizin inkişafı baxımından aktuallıq kəsb edir. Bu dövrdə də dilimizin inkişafı istiqamətində böyük işlər görülür. Yenə də doğma Ana dilimizdə gözəl əsər­lər yazılır. Doğma Ana dilimiz Yaxın Şərq konteksində ən böyük zirvəyə qalxır. Amma bunlar öz-özlüyündə baş vermir. Çünki bu işlərin arxasın­da böyük şair Məhəm­məd Füzuli dayanırdı. Məhəm­məd Füzuli dili­mizin yüksək inkişaf mərhələsini yarat­maq­la Anadilli poeziyamızın zirvəsində dayandı.

Belə bir fikir var. Bu fikrə görə, şairlik dilə müna­si­bətdən başlanır. Bir şairin kimliyi, bədii-poetik mər­təbəsi onun dilə münasibəti ilə ölçülür. Biri var hazır dildən istifadə edəsən, biri də var ki, dili özün yara­dasan. Hazır dildən istifadə edən şairlər də var. Amma elə şairlər də var ki, dili yaradır, dili cilalayır. Məhəm­məd Füzuli də məhz dil yaradan şair idi.

Füzuli nəinki öz dilini yaratdı. Hətta öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbi dilinin yeni mərhələsini yaratdı. Füzuli yaradıcılığından bəhs edən dilçi alim Dəmirçi­zadə yazırdı: “Füzuli Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf  tarixində əlamətdar cəhətlərə malik xüsusi bir mərhə­lənin yaradıcısı olmuşdur. Bu mərhələ isə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixində feodalizim dövrünün ən yüksək zirvəsini təşkil edən bir mərhələdir və bu mər­hələnin əsasını təşkil edən Füzuli üslubu nəinki sonra­kı mərhələdə, hətta sonrakı dövrdə də uzun müddət yaşa­mış və əsrlər boyu nüfuzlu üslublardan biri sayıl­mış­dır” . 

Füzuli fars dilində yazmağı bir o qədər də məharət saymamış, bu dildə yazmağı acizlik, zəiflik hesab etmişdir. Şair bu haqda belə yazırdı:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Məhəmməd Füzuli yazdığı gözəl əsərləri ilə dilimiz haqqında deyilən “bəhərsiz və qaba” fikirlərinin əsas­sız olduğunu sübut etdi. Füzuli yaradıcılığı ilə dili­mizdə güllər açıldı. Doğma Ana dilimizdə şah əsərlər yazıldı. 

Füzulinin ədəbi dilimizin inkişafında oynadığı rolu bir-neçə cəhətdən xarakterizə olunur. Füzuli ilk dəfə olaraq:

1. Azərbaycan dilində böyük həcmli əsərlər yaz­mışdır;
2. Müxtəlif janrlarda əsərlər yaratmışdır;
3. Qəzəl janrını ən yüksək zirvəyə qaldırmışdır.

Əlbəttə, Füzuli yaradıcılığı ilə dilimizdə gözəl şah əsərlər yazıldı. Dilimiz Füzuli yaradıcılığında bir daha özünün ən yüksək zirvəsini fəth etmiş oldu. Füzuli yaradıcı­lığı­nın əsasını təşkil edən qəzəllərindən birinə diqqət yetirək:

Könlüm açılır zülfi-pərişanını görgəc,

Nitqim tutulur qönçeyi-xəndanını görgəc.

 

 Baxdıqca sənə qan saçılır didələrimdən,

 Bağrım dəlinir navəki-müjganını görgəc.

 

Rə’nalıq ilə qaməti-şümşadı qılan yad,

Olmazmı xəcil sərvi-xuramanını görgəc?

 

Çox eşqə həvəs edəni gördüm ki, həvasın

Tərk etdi, sənin aşiqi-nalanını görgəc.

 

Kafər ki, degil mö’tərifi-nari -cəhənnəm,

İmanə gələr atəşi-hicranını görgəc.

 

Naziklik ilə qönçeyi-xəndanı edən yad,

Etməzmi həya lı’li-dürəfşanını görgəc?

 

Sən hali-dilin söyləməsən, nola, Füzuli,

El fəhm qılır çaki-giribanını görgəc .

Füzuli yaradıcılığı onu deməyə əsas verir ki, şair öz əsərlərində Ümumxalq dilimizin bütün incəliklərin­dən məharətlə istifadə etmişdir. Şairin işi bununla bitmə­miş, eyni zamanda, yazılı ədəbi dilimizin şifahi ədəbi dilə yaxınlaşmasında da böyük səy göstər­mişdir.

Dilçi alimimiz Dəmirçizadənin yenə bir fikri yada düşür: “Məhəmməd Füzuli güclü söz hissi olan sənət­kardır-heç təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin inkişafında, klassik şeir üslubunun yük­sək zirvəyə qaldırılmasında Füzulinin böyük xidmət­lərindən birisi, həm də birincisi, onun tərəfin­dən bir çox Azər­baycan sözlərinin şeir dilinə gətiril­məsində və əvvəlki mərhələdə ədəbi dildə işlənilən bir sıra ərəb-fars söz­ləri­nin, ifadələrinin azərbaycanca sözlər­lə, ifadələrlə əvəz edilməsində, Azərbaycan dili vahid­lərinin zən­ginləşdirilməsində və aparıcılıq xüsu­siy­yətlərini güc­lən­dirməsindədir”.

 Füzuli elə bir sənətkar olub ki, onun yaradıcılığı həmişə tədqiq edilib, yubileyləri  keçirilib. Ulu öndərimiz Heydər  Əliyev də Füzuli irsini həmişə diqqətdə saxlayıb, onun yaradıcılığına yüksək qiymət verib. 8 noyabr 1996-cı ildə dahi söz ustadı Məhəmməd  Füzulinin anadan olmasının 500 illiyi münasibəti ilə təntənəli yubiley gecəsi keçirilir. Gecədə iştirak edən Ulu öndər Heydər Əliyev Füzuli yaradıcılığına yüksək qiymət verərək deyirdi: “…Məhəmməd Füzuli əsərlə­rinin çox hissəsini türk dilində, bu günkü Azərbaycan dilində yazmışdır. Bu, Məhəmməd Füzulini ondan əvvəl, sonra yaşamış, yaratmış və xalqımıza məxsus olan bir sıra şairlərdən, alimlərdən fərqləndirən amil­dir. Biz Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasını, onun türk dilində yazdığı divanını bu gün də dili­mizdə rahat oxuyur, anlayırıq.

Məhəmməd Füzulinin ən böyük xidmətlərindən biri də öz dövrünün və ondan sonrakı dövrün mürəkkəb pro­seslərinə baxmayaraq, türk dilini, Ana dilini yaşat­ma­­sından, onu yüksəklərə qaldırmasından ibarət­dir”.

Ulu öndərimizin də qeyd etdiyi kimi,  böyük şairimiz Məhəmməd Füzuli Ana dilində yazdı, yaratdı. Şair bu dilin üzərində dönə-dönə işlədi, işlədikcə də dili daha da cilaladı. Yazıb-yaratdıqca da dərk etdi ki, bu dil tək bir şairin deyil, bütün millətin dilidir. Şair bunu dərk etdikcədə daha da ilhamlandı, özünün şah əsərlərini bu dildə yazdı.

Füzuli irsindən bəhs edən dilçi alim Nizami Xudi­yev yazırdı: “Azərbaycan ədəbiyyatı və eləcə də Azər­baycan ədəbi dili tarixində Məhəmməd Füzulinin nüfu­zu elə idi ki, uzun zaman Füzulidən sonrakı əsrlər ədə­biy­yatımızın və ədəbi dilimizin tənəzzül dövrü sayıl­mışdır-həmin fikrin artıq köhnəldiyi dəfələrlə qeyd olunmuşdur, lakin burada köhnəlməyən bir şey vardır ki, o da dahi şairin Azərbaycan ədəbi dili tarixi­nin bütöv bir mərhələsini təşkil edən sözünün nüfu­zudur. Füzulidən sonra Füzuli məktəbi  uzun zaman yaşadı-onun nüfuzunu sındırmaq əsrlər boyu heç kimə nəsib olmadı, çünki bu, eyni zamanda, Ana dilinin tarixi nüfuzu idi”.

Bu gün Füzuli əsərləri sevilir, dildən-dilə gəzir. Füzuli elə bir ədəbi məktəb qoyub getdi ki, gələcək nəsillər bu məktəbdən dərs alacaq, Füzuli əsərlərinin dili ilə dilimizin qüdrətinin şahidi olacaqlar.  Füzuli ana dilinin gözəlliklərini bizlərə göstərdi, bu dildə yazmaq ənənsinin əsasını qoydu.

Bir sözlə, Füzuli Azərbaycan ədəbi dil tarixində elə bir zirvəyə qalxdı ki, uzun illər  bu zirvəyə heç kim qalxa bilmədi.

Fəxriyyə CƏFƏROVA